Poczet Świętochłowickich Włodarzy
Bardzo lubię ludowe mądrości, które są (niczym żydowskie błogosławieństwa) na niemal każdą okazję. Kiedy wspominam maksymę „Szanuj szefa swego, bo możesz mieć gorszego” zastanawiam się, czy dotyczy to także włodarzy np. gmin? Przecież to ich, a nie naczelników wydziałów, urzędników albo innych nawiedzonych „doradców” obwiniamy o wszelkie zło. Patrząc na ludzi zarządzających naszymi Świętochłowicami mamy dowody, że tu także tak było.
Zaczęło się w XVIII wieku
Przypomnijmy świętochłowickich włodarzy, bo o tych z obecnych dzielnic miasta przyjdzie nam opowiedzieć w przyszłości. Otóż na początku XIX wieku wsią Świętochłowice kierowali sołtysi wraz z minimum dwoma ławnikami (zgodnie z prawem pruskim z 1794 roku). Pierwsze ich nazwiska pojawiają się w protokole sprzedaży z roku 1817 (delegaci rady wiejskiej). Kronikarz Bronny podaje, iż są to Joachim Richta, Antoni Flak i Walek Buchalla. W dokumentach z lat 1825 i 1827 wymienia się Macieja Białasa, a w latach 1848-1849 sołtysem był Andreas Rechta, który miał kilka spraw porządkowych wytoczonych mu przez naczelnika policji Skwarę, czyli był „pod lupą”. Odwołano go i w roku 1849 zastąpił go Albert Gwosdz, zaś jego następcą był Jakob Zimnol, a w latach 1854-1864 Simon Schwierk (z tej rodziny wywodzi się późniejszy wiceprezydent Świętochłowic, lekarz Rafał Świerk), a dalej Peter Lipka (1864-1875).
W styczniu 1875 roku wprowadzono w Świętochłowicach podział na okręgi dworskie i gminne. Pierwszym naczelnikiem dworu był Hontschlik, a po nim Franz Kurek, zaś ostatnim był Arndt Noth.
W latach 1875 – 1898 gminą kierował Karl Häusler, księgowy i kupiec, który urzędował przy Bergwerkstrasse 13 (obecna Bytomska). Następnie, po rok 1900, Robert Maly, właściciel restauracji przy obecnej ulicy Bytomskiej. Za jego kadencji uregulowano m.in. nazwy i numerację ulic domów. Maly zakończył pełnienie funkcji naczelnika (Gemeindevorsteher) samobójczą śmiercią na skutek osobistych problemów finansowych.
Od naczelnika do burmistrza
Kiedy nabyto w 1900 roku, parcelę przy Bahnhofstrasse 15 (obecna Katowicka), a dom tam posadowiony przebudowano do potrzeb urzędniczych, to gminą kierował Thannheiser, który najpierw urzędował komisarycznie, a w 1901 wybrano go na pełną, 12-letnią, kadencję. Był on pierwszym etatowym naczelnikiem gminy (roczna pensja 3000 marek, która w ciągu trzech lat wzrosła do 4200). W listopadzie 1912 wybrano nowego burmistrza. Został nim Jul Nolden. Jednak uciekł w 1921 roku, gdy wybuchło III powstanie śląskie. Uważa się, że największą zasługą Noldena było przyłączenie do gminy (1 IV 1916 roku) obszaru dworskiego.
Po jego ucieczce obowiązki przejął ławnik Walecki, a 26 VIII 1921 roku gminny deputowany Karl Wackermann, który wygrał konkurs na to stanowisko. Wackermann wygrał też wybory w roku 1926, lecz w październiku 1927 roku świętochłowicki starosta powiatowy rozpoczął przeciwko niemu dochodzenie i zawiesił go w pełnieniu obowiązków, zaś faktyczną przyczyną mogło być to, iż związany był z obozem sanacji. Patrząc z perspektywy czasu wydaje się, że odsunięcie Wackermana od władzy było błędem, gdyż zarzuty gospodarcze, które mu postawiono były nieprawdziwe. Ot, po prostu walka dwóch opcji politycznych.
Czas pierwszego powiatu
W roku 1922 Świętochłowice zostały powiatem, którym zarządzał starosta Józef Potyka, a administracją lokalną kierował naczelnik gminy (płatnie). Naczelnicy wybierani byli zgodnie z ustawą z 1891 roku. Mogli też być mianowani przez starostę (byli to wtedy naczelnicy komisaryczni), a w razie potrzeby zastąpieni przez ławników. Wspomnieć tu należy, że ordynacja powiatowa z 13 XII 1872 roku wprowadziła Instytut Urzędowy, którym kierował naczelnik urzędu (okręgu). Od 1875 roku naczelnikiem urzędu był naczelnik dworu Kurek. Następnie funkcję sprawował zmarły w 1900 roku Poplutz, a po nim Rogon, dalej z kolei inspektor Seemann, a od 24 VII 1922 roku kierownik biura Amand Morys. Był rzutkim organizatorem, wcześniej walczył w powstaniach śląskich. Malkontenci zarzucali mu brak wykształcenia i nieco „podeszłe” lata. W roku 1927 funkcję objął Wiktor Polak. W roku 1938 zastąpił go naczelnik komisaryczny Czesław Koraszewski, który stanowisko zajmował do wybuchu II wojny światowej.
Wojna i okupacja
Czas niemieckiej okupacji lat 1939-1945, to też zmiana nazwy funkcji na Oberbürgermeister. Spójrzmy, jak wyglądało to „osobowo”. Najpierw burmistrzem ogłosił się Aleksander Honisch (Honisz), członek Freikorpsu. Potem byli kolejno: 8 IX 1939 Gothard Rattay, który miał kłopoty z zorganizowaniem miejscowej administracji, więc ściągnął pracowników z Rzeszy. 13 II 1940 odwołano go ze stanowiska, a zastąpił go Herbert Pastille działacz NSDAP, ale w roku 1944 został zmobilizowany i zginął na froncie. Zastąpił go August Hampel, lecz na jego temat brak danych.
Z sowieckiej nominacji
Aktywność środowisk lewicowych w ostatnich dniach przed wejściem Rosjan, przejawiająca się m.in. w przygotowaniach do przejęcia władzy i zabezpieczeniu świętochłowickich zakładów pracy, zaowocowała też tym, iż obejmowali oni ważne funkcje w gminie. Z powołanego tu tzw. Komitetu Pięciu (Tomasz Dobiosz, Paweł Ługiewicz, Jan Jarząbek, Karol Langer, Stanisław Gowarzewski) wyłoniła się pierwsza władza: Ługiewicz został komendantem Straży Obywatelskiej (potem Milicja Obywatelska), a burmistrzem działacz komunistyczny Tomasz Dobiosz.
W okresie po wyzwoleniu Polski spod okupacji niemieckiej w 1944 roku przy tworzeniu systemu administracji terenowej wykorzystano stare formy organizacyjne przewidziane w Konstytucji Marcowej z 1921 roku, wypełniając nową treścią i równocześnie wprowadzając formy zupełnie nowe, jakimi były rady narodowe. Tak więc po rok 1950 miastem kieruje prezydent. Po wejściu w życie ustawy z 23 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej zostały wprowadzone w systemie administracji terytorialnej zasady zaczerpnięte z wzorca radzieckiego. Pierwsze wybory do rad narodowych, przeprowadzono dopiero ponad dwa lata po wejściu w życie Konstytucji PRL. Były to wybory do rad wojewódzkich, powiatowych i gromadzkich. Stąd też od 1950 do 1975 „ojcem miasta” był przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej.
Dekady socjalizmu
Dobiosz gminą kierował do lipca 1945 roku. Kolejnym prezydentem znanym nam z imienia i nazwiska był Alojzy Smuda (od 1 IX 1948 do 21 VI 1950). Po nim był Walenty Bukowski jako przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej (od 21 czerwca 1950 do 11 grudnia 1954). Od tego dnia do 11 lutego 1958 funkcję pełnił Stanisław Jeleń. Potem był Bolesław Fraszyk (1958 - 1961), kolejnym został Franciszek Saternus (od 11 sierpnia 1961 do 12 czerwca 1969). Następnym przewodniczącym MRN został Stefan Marondel (od 12 czerwca 1969 do listopada 1972). Po nim, do 1 VI 1975, Jerzy Świrad, a wreszcie od 1 VI 1975 do 7 III 1980 Teresa Wrzaszczyk (wcześniej związana z miejską oświatą).
Okres kolejnego przełomu w kraju to czas prezydentury Edwarda Chrostka, który miał duże doświadczenie polityczne (poseł na Sejm VI kadencji, sekretarz Sejmu, członek Sejmowej Komisji Przemysłu Ciężkiego i Maszynowego oraz Komisji Handlu i Usług. Od 1966 był członkiem Stronnictwa Demokratycznego. Od 1 stycznia 1977 był wiceprezydentem Katowic). W Świętochłowicach dotrwał do wprowadzenia stanu wojennego, kiedy zastąpił go ppłk Włodzimierz Buchacz. Od 1975 roku powrócono do określenia prezydent miasta, które jest aktualne do dziś.
Powrót wolnego samorządu
Powrót do samorządu terytorialnego w klasycznym znaczeniu stał się możliwy dopiero po „okrągłym stole”, wyborach 4 czerwca 1989 roku i powołaniu rządu Tadeusza Mazowieckiego. Początek tego procesu stanowiło wprowadzenie samorządu gminnego na mocy serii ustaw z 1990 roku, w tym ustawy z 8 marca 1990 o samorządzie terytorialnym. Zerwano z instytucjami typu radzieckiego.
17 października 1992 roku została uchwalona tzw. Mała Konstytucja. Według niej samorząd terytorialny stał się podstawową formą organizacji lokalnego życia publicznego. Przyznawała ona jednostkom samorządu terytorialnego m.in. osobowość prawną, zapewniała uprawnienia do mienia komunalnego, a mieszkańcom prawo podejmowania rozstrzygnięć w drodze referendum lokalnego. W 1998 roku przeprowadzono reformę samorządową polegającą na utworzeniu dwóch wyższych szczebli jednostek: powiatu i województwa, przy całkowitej zmianie kształtu terytorialnego województw. Dalsze przeobrażenia prawa samorządowego to ustawa z 20 czerwca 2002 roku o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta.
Prezydentem Świętochłowic w latach 1982-1990 był Mirosław Marcak (wiceprezydentami w czasach jego kadencji byli Henryk Mańka i Bernard Gwoździk), którego, po przełomie politycznym w kraju i pierwszych wolnych wyborach do rady miejskiej, zastąpiła kolejna kobieta w dziejach naszego samorządu Krystyna Rawska. Prawniczka z wykształcenia, wcześniej radna, została Prezydentem Świętochłowic 27 maja 1990, a dotrwała do 30 maja 1996. Wiceprezydentami zostali Ludwik Kożuch i Roman Gutkowski, a przewodniczącym Rady Miejskiej Alojzy Mierzwa, wiceprzewodniczącymi Barbara Koczy i Jan Wiesiołek. W trakcie kadencji przewodniczący i zastępcy zrezygnowali z funkcji, a nowym przewodniczącym został Zygmunt Lukas, zaś zastępcami Marian Ćwienk i Tadeusz Twardoch. W kolejnej kadencji prezydencka trójka się nie zmieniła, a przewodniczącym RM został Franciszek Byczek, wiceprzewodniczącymi Roman Penkała i Edmund Idzikowski.
Po rezygnacji Gutkowskiego na wiceprezydenta powołano Karola Woźniczkę (spoza Rady). Po roku rezygnację złożyła Rawska, prezydentem został Gutkowski, a Woźniczkę zastąpił Andrzej Porada. Jednak po roku Gutkowski nagle zrezygnował, jego funkcję objął Kożuch (od 24 września 1997 do 15 października 2000 roku), którego miejsce zajął Rafał Świerk. Twierdzi się, że Gutkowski przejął funkcję na skutek swoistego przewrotu.
Rządził krótko, bo od 30 maja 1996 do 24 września 1997 roku. Zrezygnował podobno z powodów osobistych, wręcz zniknął z areny polityczno-samorządowej. Po wyborach 11 X 1998 roku w prezydenckiej trójce Poradę zastąpił Antoni Oberti, a przewodniczącym RM został Tadeusz Wilk, wiceprzewodniczącymi Jan Szczęśniewski i Edmund Idzikowski, a później też Izydor Pająk. W roku 2000 Wilka zastąpił Szczęśniewski, który 18 I pokonał kontrkandydata Mosia dopiero w trzeciej turze głosowania.
Przy wszelakich zmianach we władzach prasa informowała o mniej lub jeszcze mniej uzasadnionych rezygnacjach. Jednak wśród mieszkańców utarło się określenie swoistego „przewrotu gabinetowego”. Po upływie kilku już lat można stwierdzić, iż okres prezydentury Rawskiej to czas największego i dynamicznego rozwoju gminy. Uważa się, że „wadą” pani prezydent było to, iż chciała być osobą mającą rozeznanie we wszystkich sprawach. Nie ufała wielu ludziom, a nie widziała zagrożenia z najbliższej strony.
Ów brak zaufania, wręcz obsesję przed zagrożeniem dla swej funkcji przejął później Ludwik Kożuch, a kontynuował ją prezydent Eugeniusz Moś, który (jak się uważa) dzięki zabiegom Rawskiej 25 października 2000 roku objął funkcję wiceprezydenta miasta. Na tej sesji 9 radnych zgłosiło wniosek o odwołanie Kożucha, ten jednak wybronił się, odwołał zastępców (Świerka i Obertiego), po czym wybrano wiceprezydentów (Aleksandra Gramała i E. Moś). Jednak już 15 XI na kolejnej sesji doprowadzono do odwołania Kożucha i przewodniczącego RM Szczęśniewskiego. Nowym prezydentem został Moś (zastępcami R. Świerk i A. Porada), zaś przewodniczącą RM K. Rawska. 28 XI 2001 roku Rawską odwołano z funkcji przewodniczącej RM, a jej miejsce zajął Franciszek Byczek.
W wyborach samorządowych w 2002 roku Moś pokonał Michała Urbana w II turze i ponownie został prezydentem Świętochłowic. Startował z ramienia prawicowego stowarzyszenia „Porozumienie dla Świętochłowic”. W kolejnych wyborach w 2006 wygrał w I turze uzyskując 62,35 % poparcia (9896 głosów), pokonując Andrzeja Szatona (24,12%), Jana Szczęśniewskiego (8,15%) i Wiesławę Drynkorn (5,38%). Tym samym został prezydentem Świętochłowic na trzecią kadencję.
Z Roczników Świętochłowickich (kroniki „Z życia miasta”) dowiadujemy się, że w trakcie prezydentury Mosia wiceprezydentami byli Jan Korzeniec (od 25 XI, był spoza RM, dawny wicewojewoda) i R. Świerk. Korzeniec został w październiku roku 2005 odwołany z funkcji. Po wyborach w 2006 roku przewodniczącą RM wybrano Urszulę Gniełkę, a wiceprzewodniczącymi zostali Gerda Król oraz Jerzy Lesik. 12 XII 2006 obsadzono wakujące stanowisko wiceprezydenta po Korzeńcu, które przejęła Maria Kamińska-Knechtel (dotychczasowa naczelnik wydziału Inwestycji i Remontów UM w Świętochłowicach).
W roku 2008 sytuacja niepokojów i protestów wokół Szpitala Powiatowego pociągnęła za sobą odwołanie przez prezydenta swego zastępcy Rafała Świerka, a prasa poinformowała, iż Kamińska-Knechtel wszczęła procedurę przejścia na emeryturę. W grudniu tegoż roku odwołano przewodniczącą RM i jej zastępców, a funkcje te objęli: Andrzej Szaton (przewodniczący), A. Porada i Ryszard Chojnacki (wiceprzewodniczący). 16 I 2009 roku na stanowisko wiceprezydenta Miasta Świętochłowice został powołany Czesław Chruszcz.
21 I 2010 roku Moś został zatrzymany (wraz z panią sekretarz miasta) przez Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego, a potem jemu i Chruszczowi Prokuratura Rejonowa w Bytomiu postawiła zarzuty. Od 22 stycznia obowiązki prezydenta przejęła Urszula Gniełka, pierwszy zastępca Prezydenta Miasta Świętochłowice. 11 VI Prezydent Miasta Urszula Gniełka powołała nowego zastępcę, za odwołanego Chruszcza, którym został dotychczasowy wiceprzewodniczący Rady Miejskiej Andrzej Porada.
„Wieść gminna niesie”, iż dla pewnej trójki prezydentów przyczyną kłopotów, które doprowadziły do utraty funkcji były kobiety, lecz o tym Pani Historia zabrania nam teraz pisać…
W wyborach 2010 roku startowali: Krystyna Rawska, Marek Palka, Andrzej Szaton, Rafał Świerk, Andrzej Porada, Dawid Kostempski, Eugeniusz Moś. Początkowo zamiar kandydowania wyrażał też Jan Michalik (wówczas jeszcze wiceprezydent Chorzowa), lecz zrezygnował. Do drugiej tury przeszli: D. Kostempski i R. Świerk. Ostatecznie prezydentem miasta został Dawid Kostempski. Głosowało na niego 54,89%. Kierował miastem po rok 2018, kiedy to w listopadzie został pokonany przez Daniela Begera (różnicą 122 głosów), ale również na tę opowieść Pani Historia także nakazuje nam jeszcze czekać.
(map)
Galeria minionych samorządów
Zapraszamy do obejrzenia historycznych zdjęć, na których uwiecznione zostały kolejne świętochłowickie samorządy począwszy od 1990 aż do 2006 roku. Fotografie pochodzą ze zbiorów Urzędu Miejskiego w Świętochłowicach.
