Świętochłowice w czasach śląskiej autonomii

Przypomnijmy tu, że województwo śląskie było jedyną autonomiczną jednostką administracyjną II Rzeczypospolitej Polskiej. Powołano ją do życia w 1920 roku, a faktycznie istniała w latach 1922–1939. W 1945 roku autonomia została zniesiona ustawą konstytucyjną przez Krajową Radę Narodową, co było niezgodnie z jej kompetencjami. Podstawą prawną dla autonomii polskiej części Górnego Śląska i polskiej części Śląska Cieszyńskiego była ustawa konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego z 15 lipca 1920 roku (Statut Organiczny Województwa Śląskiego). Obowiązywała do końca istnienia II Rzeczypospolitej. W literaturze zwraca się uwagę na to, że decyzja polskiego Sejmu Ustawodawczego była pewnego rodzaju odpowiedzią na podniesienie Rejencji Opolskiej do rangi prowincji przez pruski Sejm 14 października 1919 roku. Statut gwarantował autonomię tej części Śląska Górnego oraz części Księstwa Cieszyńskiego, które znajdą się w granicach państwa polskiego.

Autonomia dawała bardzo szeroką samodzielność przedwojennemu województwu śląskiemu

Autonomia Śląska wynikała z odmienności narodowościowej, kulturowej i gospodarczej tego regionu, a „w zamyśle rządu polskiego miała wspierać walkę propagandową, toczoną pomiędzy Polską a Niemcami w związku z plebiscytem, który miał zdecydować o przynależności Górnego Śląska do któregoś z tych państw”. Autonomia dawała bardzo szeroką samodzielność (np. województwo śląskie zaciągnęło w 1931 roku kredyt od Stanów Zjednoczonych w wysokości 11 milionów dolarów bez pośrednictwa Polski).

Województwo śląskie miało własną, bardzo sprawną policję, ustanawiało swoje regulacje prawne, czego przykładem może być kontrowersyjny, a obowiązujący w latach 1926–1938 celibat nauczycielek. Ponosiło zresztą spore wydatki na szkolnictwo, w tym na utrzymanie szkół wraz z pensjami personelu (w tym również niemieckich szkół mniejszościowych) oraz na budowę nowych budynków szkolnych. M.in. w latach 1925-1928 wybudowano 32 szkoły powszechne, a w następnych czterech latach postawiono 58 nowych szkół, a blisko 50 rozbudowano.

Finansowano budowę i konserwację dróg, wspomagając w tym zakresie samorządy (w latach 1924-1928 w łącznej kwocie 9,8 mln zł). „Nawierzchnię bitumiczną lub smołową otrzymała m.in. ważna z punktu widzenia rozwoju terenów górskich droga Skoczów - Wisła - Przełęcz Kubalonka - Istebna - Koniaków - granica powiatu żywieckiego, długości 39 km.” Skarb Śląski ponosił również wydatki na regulację rzek.

„Województwo śląskie było najlepiej rozwiniętym i najbogatszym województwem w przedwojennej Polsce. Jego gospodarka opierała się głównie na przemyśle górniczym i hutniczym. Z jego terenów w 1923 roku pochodziło 73% węgla wydobywanego na terenie Polski, 87,7% cynku, 71% stali i 99,7% ołowiu. (…) Duży udział w gospodarce województwa śląskiego posiadał kapitał niemiecki. Później pojawił się także kapitał francuski (m.in. polsko-francuska spółka Polskie Kopalnie Skarbowe „Skarboferm”), belgijski, a od 1926 roku także amerykański.

Wiele obiektów budzi podziw po dzień dzisiejszy, jak np.(ostatnio przebudowana) katowicka hala targowa, którą zaczęto budować 15 kwietnia 1937 roku. Realizacja trwała ponad rok. Hala po oddaniu (została poświęcona przez ks. Emila Szramka) była jednym z największych tego typu obiektów w Polsce, miała 121 metrów długości, 39,5 metra szerokości, 16 wysokości. Znalazło się w niej miejsce na 408 stoisk na dwóch kondygnacjach (wyższa była na balkonie biegnącym wokół hali) i 12 basenów rybnych. Na zewnątrz znajdowało się 30 sklepów, była filia urzędu pocztowego i kasy oszczędności. W podziemiach były magazyny i chłodnie. W Katowicach przy ulicy Żwirki i Wigury, powstał „drapacz chmur”, który ma 62 metry, a w Chorzowie przy ulicy Wolności jest podobny (ma 38 metrów wysokości i jest z 1937 roku). W Katowicach mamy tzw. Dom Profesorów Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych przy ul. Wojewódzkiej z 1931 roku, liczący 10 pięter.

W roku 1922 utworzono powiat świętochłowicki

Z finansów województwa śląskiego korzystał utworzony powiat świętochłowicki, jak też same Świętochłowice. Gmina, jak w zasadzie pozytywistycznych idei, się po prostu rozwijała. Tu miała siedzibę w latach 1922 - 1926 Szkoła Policyjna dla posterunkowych i przodowników, tworzono i rozwijano parki oraz inne miejsca wypoczynku i rekreacji.

W roku 1922 utworzono powiat świętochłowicki. Powstał z części dawnych powiatów Bytom wieś i Bytom miasto, a tworzyły go gminy: Świętochłowice, Brzeziny, Brzozowice i obszar dworski, Chropaczów z obszarem dworskim, Dąbrówka Wielka, obszar dworski Dolne Hajduki, Nowe Hajduki, Wielkie Hajduki, Lipiny, Kamień z obszarem dworskim, Łagiewniki i obszar dworski, Orzegów, Wielkie Piekary z obszarem dworskim, część miasta Bytom i Szarlej, potem doszły jeszcze gminy Ruda i Godula. Dla władz powiatowych w latach 1922-23 wybudowano (prawdopodobnie według projektu miejscowego budowlańca Arthura Allnocha) nowy gmach starostwa, to dzisiejszy Urząd Miejski.

W roku 1929 (1 I) weszła w życie uchwała (z 31 XII 1928 roku) o włączeniu osady Zgoda do Świętochłowic. Tym samym kolejny zakład przemysłowy, czyli huta założona 14 III 1838 roku przez Franza Antona Egellsa i Detleva von Einsiedela znalazła się Świętochłowicach. W tymże roku 1929 Huta Zgoda stała się własnością „Wspólnoty Interesów”.

Przedwojenne inwestycje w Świętochłowicach

Powstawały nowe domy, obiekty użyteczności publicznej. W 1929 oddano osiedle 202 bliźniaczych domków, a nadano mu imię wojewody Grażyńskiego. Na otwarciu obecny był prezydent Ignacy Mościcki oraz biskup Arkadiusz Lisiecki. W latach 1930-1931 powstały pierwsze domy kolonii Szalińskiego. Gospodarka wyraźnie się napędzała. W 1931 roku otwarto nowe kino (późniejsze Colosseum). W Chropaczowie było od 1929 roku kino Metropol (na 300 miejsc). Z inicjatywy Stanisława Wallisa Wydział Powiatowy w Świętochłowicach podjął w 1923 roku uchwałę o utworzeniu Muzeum Powiatu Świętochłowickiego. Zostało założone 12 marca 1925 roku, Wallis został jego kustoszem, a mieściło się w wyburzonym już budynku, obok obecnego Urzędu Miejskiego.

Z kolei w latach 1934-1935 między kolonią Grażyńskiego a ul. Falva zbudowano stadion dla założonego w roku 1920 (20 II) KS „Śląsk” Świętochłowice. Mieszkańcy Zgody w roku 1931 doczekali się kościoła (św. Józefa). Natomiast strażakom w roku 1934 przekazano wieżę pożarniczą przy obecnej ulicy Katowickiej. Schyłek lat 30. XX wieku to wiele ważnych dla Świętochłowic inwestycji, jak np. Ogród Jordanowski w Chropaczowie (wtedy samodzielna gmina) oddano do użytku 31 lipca 1930 roku, a w marcu roku 1938 uruchomiono piękny ogród w Świętochłowicach, zaś w Lipinach (także samodzielna gmina) powstał w połowie 1939 roku.

Dodajmy, że Ogród Jordanowski w Chropaczowie zajmował dwie morgi, otoczony był polem i ogrodami. Teren był ogrodzony, miał place zabaw, chodniki, łąki, krytą kolumnadę, murowany kiosk do przyrządzania ciepłych posiłków, toalety. Znacznie bardziej okazały był Ogród Jordanowski w Świętochłowicach. Powstał kosztem 100 tysięcy złotych (otrzymanych z subwencji), prawdopodobnie według projektu Kazimierza Wędrowskiego. Wybudowano pawilon przypominający parowiec, a bardzo urozmaicone tereny zielone zaprojektowała Helena Śliwowska, zaś wśród drzew były boiska sportowe i basen. Z kolei Ogród Jordanowski w Lipinach miał być, wg propozycji wojewody Grażyńskiego, częścią parku ludowego z basenem, teatrem pod gołym niebem, stawem z kajakami i alejkami spacerowymi. Niestety te górnolotne plany przerwał wybuch II wojny światowej.

W 1934 roku poświęcono (13 VI) Dom Związkowy przy kościele św. Apostołów Piotra i Pawła. Wcześniej, bo w 1935 roku, na Zgodzie oddano do użytku szybowisko na Górze Hugona (Hugobergu). Tuż przed II wojną światową powstała także Hala Targowa zaprojektowana przez katowickiego architekta Witolda Kłębkowskiego. Ten modernistyczny budynek reprezentował nurt funkcjonalizmu.

W Świętochłowice inwestowało województwo śląskie, a z rozwoju gminy korzystali mieszkańcy zakładając przeróżne firmy dające pracę tysiącom ludzi, jak np. Zakłady Mleczarskie Lewerenza, Fabryka Blach Dziurkowanych Martina, wytwórnie wafli, czekolady, browar, hurtownie, liczne sklepy, piekarnie, zakłady rzemieślnicze, restauracje, kawiarnie i hotele. Żyło się wygodnie, gdyż była sprawna sieć wodociągowa, gazowa, gmina była zelektryfikowana, główne drogi były utwardzone (głównie kostką brukową). Dla potrzebujących były tu również noclegownie (8 w Chropaczowie, 2 w Lipinach i 4 w Świętochłowicach). 1 stycznia 1930 roku w Świętochłowicach zamieszkiwało 30110 osób, w Lipinach 18519, Chropaczowie 14230. Funkcjonowało tu wiele sklepów przeróżnych branż, podobnie jak w Chorzowie, czy Katowicach, gdzie u schyłku lat 30. XX wieku funkcjonowało 1486 sklepów spożywczych, 518 odzieżowych, 515 z towarami domowymi – od sklepów meblowych po drogerie – i 241 z artykułami różnymi, samochodami, narzędziami, książkami.

W roku 1939 Sejm Rzeczypospolitej zaakceptował przyłączenie Wielkich Hajduk do Chorzowa (nową dzielnicę nazwano Chorzów Batory) przesunięto także granice miasta. Wtedy do Świętochłowic włączono teren z gmachem starostwa, czyli obecnego Urzędu Miejskiego, a 1 IV tego roku zlikwidowano powiat świętochłowicki, zaś same Świętochłowice miały stać się miastem, lecz przeszkodził temu wybuch wojny.

(map)